یکی را از ملوک، مرضی هایل[1] بود که اعاده [2]ذکر آن ناکردن اولی.
طایفه ای از حکمای یونان متفق شدند که مر این درد را دوایی نیست مگر زهره[3] آدمی به چندین صفت موصوف. بفرمود تا طلب کردند. دهقان پسری یافتند بدان صفت که حکیمان گفته بودند. پدرش[4] را و مادرش را بخواند و به نعمت بیکران خوشنود گردانید و قاضی فتوی [5]داد که خون یکی از رعیت ریختن، سلامت پادشاه را روا باشد. جلاد[6]، قصد کرد. پسر سر سوی آسمان برآورد و تبسم کرد. ملک پرسیدش: که در این حالت چه جای خندیدن است! گفت: ناز فرزندان بر پدر و مادر باشد و دعوی پیش قاضی برند و داد از پادشاه خواهند.
اکنون پدر و مادر، بعلت حطام[7] دنیا مرا به خون درسپردند و قاضی، به کشتنم فتوی داد و سلطان، مصالح خویش در هلاک من همی بیند. بجز خدای عز و جل، پناهی نمیبینم.
پیش[8] که برآورم ز دستت فریاد
هم پیش تو از دست تو، گر [9]خواهم داد
سلطان را از این سخن دل بهم برآمد و آب در دیده بگردانید و گفت: هلاک من اولی تر که خون بیگناهی ریختن. سر و چشمش ببوسید و در کنار گرفت و نعمت بی اندازه بخشید و آزاد کرد. گویند، هم در آن هفته شفا یافت.
همچنان در فکر آن بیتم که گفت
پیلبانی بر لب دریای نیل
زیر پایت گر ندانی حال مور
همچو حال توست زیر پای پیل
حکایت یکی را از ملوک، مرضی هایل بود. . .
یا اعدل النّاس الّا فی معاملتی
فیک الخصام و انت الخصم و الحکم ترجمه: ای کسی که، نسبت به همه مردم از همه کس عادل تری جز در معامله من که شکایت از تو دارم و دعوی پیش تو می آرم. داور تویی و بهر چه خواهی حکم میکنی.
پی نوشت ها:
[1] هایل: اسم فاعل بمعنی سهمگین، از مصدر هول.
[2] اعاده: مصدر باب افعال بمعنی بازگردانیدن و تکرار کردن. مصدر مجردش عود است.
* قاعده راجع به باب افعال و استفعال: بطور کلی مصدر باب افعال از فعل اجوف جز در موارد استثنایی بر وزن افاله می آید و چون تبدیل تاء مربوط عربی به تاء کشیده یا هاء غیر ملفوظ در فارسی جائز است، اعاده و اعادت هر دو روا است. همچنین مصدر باب استفعال از فعل اجوف بر وزن استفاله می آید مانند: استعانه و استقامت. سعدی میخواسته است نام آن بیماری را یاد نکند زیرا تلفظ نام برخی از بیماریهای عفونی نفرت آمیز است.
[3] زهره: کیسه صفرا و مجازا بمعنی جرأت و شجاعت هم استعمال میشود زیرا در قدیم معتقد بودند که مرکز قوه غضبی، جگر است. مراد از زهره، در اینجا معنی حقیقی آن است.
[4] پدرش و مادرش را: معمول فارسی این است که هرگاه چند معطوف دارای یک مضاف الیه باشند، مضاف الیه را برای آخرین معطوف می آورند اما در اینجا چون هر دو مضاف و رابطه آنها با مضاف الیه مورد توجه بوده، ضمیر مضاف الیه تکرار شده است.
[5] فتوی: با ضم و فتح فاء، حکم قاضی است و اسم مصدر از «افتاء» میباشد.
جمع فتوی، فتاوی و فتاوی است. امروزه نظر علمای دینی را نسبت به مسائل شرعی فتوی مینامند و فتوی دهنده را مفتی میخوانند و در مذاهب اهل سنت، مفتی اعظم، صاحب مقام ارجمند روحانی است.
[6] جلّاد: مشتق از مصدر جلد است و معنی اصلی آن تازیانه زننده و اجراکننده حدود شرعی است. بتدریج معنیش وسیع شده و دژخیم و مأمور اجرای حکم اعدام را از هر قبیل شامل گردیده است.
[7] حطام: در لغت، خورده گیاهان است که زیر پای میریزد و چون در کریمه قرآنی زندگانی دنیا تشبیه به گیاهی شده که پس از سرسبزی زرد میشود و آنگاه پژمرده و لگدکوب میگردد و بصورت حطام درمی آید. حطام دنیوی بر مال ومنال این جهان که ارزش واقعی ندارد اطلاق شده است.
[8] پیش که برآورم ز دستت فریاد. . . بیت بر وزن شماره 5 با قافیه مردف.
[9] گر خواهم داد: یعنی اگر داد خواهم باز باید تظلم پیش تو آرم.
