مفهوم شناسی ولایت
وِلایت و مشتقات آن به معنای سرپرستی، مالکیت تدبیر و صاحب اختیار بودن از واژه های پراستعمال قرآن کریم است. ولایت، گاهی اشاره به فعل خداست که در این صورت عین توحید و یکی از اسماء و صفات خداوند است. این نوع ولایت که ولایت تکوینی و رابطه علی و معلولی بین خالق و مخلوق است، منحصر به خداست. از آنجا که ولایت خداوند ذاتی است، بنابراین ولایت برخی از پیامبران و ائمه معصومین، ظهور و تجلی ولایت خداست. ولایت گاهی نیز تشریعی، یعنی قراردادی و اعتباری است و به معنای قانون گذاری در جهان خلقت است. این ولایت نیز متعلق به خداوند دانسته شده است.
ولایت گاهی بر فعل انسان است که در این حالت، از سنخ ولایت تشریعی است. این نوع ولایت در فقه مورد بررسی قرار می گیرد و شامل ولایت بر محجوران و ولایت بر نخبگان جامعه یا ولایت فقیه می شود.
متکلمین شیعه معتقدند همه پیامبران ولیّ نبودند و طبق آیات قرآن، فقط برخی از پیامبران نظیر حضرت رسول اکرم و حضرت ابراهیم به این مقام رسیده اند. همچنین معتقدند که معرفی ولی، بر اساس قاعده لطف بر خدا واجب است. برای تحقق این قاعده، لازم است که ولیّ معصوم باشد و توسط معصوم دیگری همچون پیامبر معرفی شده باشد. (ویکی شیعه)
ولایت علی و اهلبیت علیهم السلام (1)
ولایت علی و اهلبیت علیهمالسلام(2)
ولایت تکوینی، ولایت بر تشریع، ولایت تشریعی
ضرورت و فلسفه ولایت
در قران کریم، (ولایت) حکایت حقیقت آدمی است که استعدادهایش در اثر پیوند با ولایت تامّه الهیّه و حقیقیّه ذات ربوبی او، از راه عبادت و بندگی به منصّه ظهور و بروز رسیده است، تا انجا که به غایت قصوای منزلت و مقام انسانی، یعنی انسان کامل نایل آمده است. در نتیجه، به مقام ها و منصب های رفیع الهی، شامل نبوّت، رسالت، امامت و مانند آن دست یازیده است، به دلیل اینکه رسالت هر پیامبری به نبوّت وی وابسته بوده است و نبوّت به ولایت او مرتبط است، سمت و سوی پیوند انسان کامل به خدای سبحان، ولایت اوست و سمت ارتباط وی به جامعه بشری رسالت اوست و رابط بین این دو، نبوّت اوست، چه اینکه تفاوت رسالت ها مرهون تفاوت نبوّت ها و امتیاز نبوّت ها در پرتو تفاضل ولایت ها می باشد (رک: پیرامون وحی و رهبری؛ جوادی آملی، عبدالله).
«ولایت» ضامن اجرای احکام قرآن و اسلام است و ولایت ضامن عملی شدن دین است در تمام شئون انسانی. دین ضامن اجرا لازم دارد و ضامن اجرای دین باید بر تمام علوم و معارف دینی مسلط باشد، بلکه باید دین در درجه اول درخود او منعکس شده باشد، و چنین کسی پس از پیامبر جز علی نمی تواند باشد.
هرگز سراب، انسان را سیراب نمی کند و هرگز از صحرای لم یزرع، گل و لاله نمی روید.
انسان هایی که نه از توحید و نه از نبوت و نه از معاد و نه از معارف دین و نه ازشئون جمال و جلال و کمال ربوبی، بهره ای دارند و از اقیانوس مواج فقاهت اسلام اطلاعی ندارند که گاهی معنای یک آیه کوچک را نمی توانند بدانند، هرگز شایستگی نشستن در مقام والای ولایت را ندارند.
آن کسی می تواند رهبر و ولی مردم باشد که هم از نظر کمال جسمی و هم از نظرکمال علمی در مقام شامخی قرار داشته باشد. و کیست جز علی برای چنین مقام والائی؟↓
جایگاه ولایت پذیری و ولایت مداری در اسلام
ولایت رسول الله(ص) و اهل بیت علیهم السلام
جایگاه معرفت الامام؛ ولایت نعمت حقیقی عالم
شکر نعمت ولایت معصومین علیهم السلام
ولایت در قرآن
برخلاف عقاید اهل باطل که بیان می کنند خداوند در هیچ کجای قرآن از امیرالمومنین علی (ع) نامی نبرده و به ایشان اشاره ای نداشته، به استناد روایات متعدّد از معصومان (ع) و صحابه، در قران به ابعاد شخصیتی حضرت علی (ع) اشاره شده است؛ بلکه جایگاه ایشان در قیامت، مقام خاندان ایشان و همچنین معرفی دشمنان اهل بیت (ع) تبیین گشته است. علّامه حسکانی در کتاب (شواهد التّنزیل) از زبان اصبغ بن نباته از امام علی (ع) آورده است.
«قرآن در چهار قسمت نازل شده است: یک ربع در شان ما اهل بیت، یک ربع درباره دشمنان، یک ربع در تبیین حلال و حرام و ربع اخر در توضیح فرایض و احکام است؛ ولی ان بخشی که مربوط به ماست، از کرایم قرآن است.» همین روایت در (تفسیر فرات کوفی)، (تفسیر عیاشی)، (تفسیر صافی) و (تفسیر البرهان) نیز آمده است. البتّه روایاتی از این دست، در کتب معتبر شیعه و اهل سنّت فراوان است.↓
ولایت و امامتِ حضرت علی (ع) در قرآن
آیه در شأن حضرت علی علیه السلام
نزول آیه ولایت
ابوذر می گوید: ای مردم! روزی از روزها با رسول خدا صلی الله علیه و آله در مسجد نماز ظهر را خواندم. بعد از نماز، نیازمندی بلند شد و از مردم یاری خواست، کسی به او چیزی نداد. او دستانش را به سوی آسمان بلند کرد و عرضه داشت: خدایا! تو خود گواه باش در مسجد رسول اللّه صلی الله علیه و آله از مسلمانان یاری خواستم، امّا کسی به من پاسخ مثبت نداد. در این موقع، علی علیه السلام در گوشه ای از مسجد در حالِ رکوعِ نماز بود که با انگشت کوچکِ دست خود که انگشتری در آن بود به سائل اشاره کرد و سائل نزدیک آمد و انگشتر را از دست آن حضرت بیرون آورد. رسول خدا صلی الله علیه و آله که در حال نماز شاهد این ماجرا بود، وقتی نمازش را تمام کرد، رو به سوی آسمان نمود و عرضه داشت: خداوندا! برادرم موسی از تو درخواست نمود که: پروردگارا! به من سعه صدر عنایت کن و کارهایم را سهل و آسان نما و گره از زبانم بگشا و سخنانم را روان و راحت گردان! و همچنین موسی علیه السلام تقاضا کرد که: خدایا! برادرم هارون را وزیر و یاور من قرار بده! و به وسیله برادرم مرا نیرومند گردان و او را در کارهایم شریک فرما!
آن گاه پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: خداوندا! من نیز محمد پیامبر و برگزیده تو هستم. خدایا! از تو درخواست می کنم که سینه ام را گشاده گردانی و کارهایم را آسان کنی و از میان خانواده ام، علی را به عنوان وزیر و پشتیبان من قرار دهی!
ابوذر در ادامه گفت: هنوز دعای پیامبر صلی الله علیه و آله تمام نشده بود که حضرت جبرئیل نازل شد و گفت: یا محمد! بخوان! پیامبر صلی الله علیه و آله پرسید: چه بخوانم؟ گفت بخوان: «اِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذینَ ءامَنُوا الَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلوةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکوةَ وَهُمْ راکِعُونَ»؛ «همانا رهبر و سرپرست شما خداست و رسول او و کسانی که ایمان آورده اند؛ آنان که نماز اقامه می کنند و در حال رکوع زکات می پردازند.»↓
خاتم بخشی و نزول آیه ولایت درباره علی (ع)
بازخوانی مدارک واسناد شان نزول آیه ولایت
بیان تفسیر ثعلبی در شان نزول آیه ولایت
ممکن است نزول ایه ولایت در روز عرفه و تبلیغش در روز غدیر باشد
تفسیر آیه ولایت
خداوند می فرماید:
إِنَّمٰا وَلِیکمُ اللّٰهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یقِیمُونَ الصَّلاٰةَ وَ یؤْتُونَ الزَّکٰاةَ وَ هُمْ رٰاکعُونَ (مائده: 55)
سرپرست و ولی شما تنها خداست و پیامبر او و کسانی که ایمان آورده اند؛ آنها که نماز را بر پا می دارند و در حال رکوع، زکات می دهند.
آیه شریفه با کلمه إِنَّمٰا شروع شده است که در بر دارنده معنای «حصر» است؛ یعنی فقط خدا و رسولش و کسانی که ایمان آورده اند و نماز می خوانند و در حال رکوع زکات می دهند، ولی و سرپرست شمایند.
کلمه «ولی» را در آیه نمی توان به معنای دوست و ناصر گرفت؛ زیرا دوستی و یاری کردن مخصوص کسانی نیست که در حال رکوع زکات بدهند. بلکه دستور است که همه مسلمانان یکدیگر را دوست بدارند و یاور همدیگر باشند؛ خواه زکات بر آنها واجب باشد یا خیر و خواه زکات را در حال نماز و رکوع بپردازند یا در حال دیگر.
پس معلوم می شود که «ولی» در این آیه شریفه به معنای سرپرستی و امامت و رهبری در امور مادی و معنوی است؛ به ویژه اینکه ولایت کسانی که در نماز و در حال رکوع زکات می دهند در ردیف ولایت خدا و رسول خدا قرار گرفته است که قرآن با صراحت درباره پیامبر اکرم(ص) و ولایت ایشان می فرماید: النَّبِی أَوْلیٰ بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ؛ «پیامبر نسبت به مؤمنان از خودشان اولی و سزاوارتر است». (احزاب:6) این آیه شریفه با بیانی صریح و روشن بر ولایت و امامت گروه یا فرد خاصی که در حال رکوع نماز خود، زکات داده است دلالت می کند. (کتاب دوازده گفتار درباره حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف؛ اوسطی، حسین؛ صص 58-59)
ولایت در آیات و روایات با تأکید بر منابع اهل سنت (قسمت اول)
آیه های «ولایت» و «تبلیغ» و مسأله امامت
آیه ولایت در روایات
زُرَارَة، و فُضَیل بن یسار، و بُکیر بن أعْین، و محمّد بن مُسْلِم، و یزید بن مُعَاویة، و أبُوالْجَارُود، همگی آنها از حضرت باقر علیه السّلام آورده اند که: خداوند عزّ و جلّ رسول خود را به ولایت أمیرالمؤمنین علی امر کرد، و این آیه را بر او بفرستاد:«إِنَّمٰا وَلِیکمُ اللّٰهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یقِیمُونَ الصَّلاٰةَ وَ یؤْتُونَ الزَّکٰاةَ وَ هُمْ رٰاکعُونَ»، و ولایت اولوا الأمر را نیز واجب کرد، و مردم ندانستند که وَلایت چیست؟ فلهذا خداوند محمّد صلّی الله علیه و آله و سلّم را أمر کرد که ولایت را برای آنها تفسیر کند، همچنان که صلاة و صوم و حجّ را تفسیر و بیان کرده بود، و خصوصیات آنها را نشان داده بود.
چون این امر از سوی خدا آمد، سینه رسول خدا تنگ شد، و ترسید که مردم از دینشان برگردند، و مرتدّ شوند، و به خداوند عزّ و جلّ التجاء و رجوع کرد، خداوند به او وحی فرستاد:
«یٰا أَیهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مٰا أُنْزِلَ إِلَیک مِنْ رَبِّک وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمٰا بَلَّغْتَ رِسٰالَتَهُ وَ اللّٰهُ یعْصِمُک مِنَ النّٰاسِ» (آیه 67، از سوره 5: مائده).
«ای رسول ما! تبلیغ کن و برسان به مردم آنچه را که از جانب پروردگارت به تو نازل شده است! و اگر چنین نکنی، رسالت او را تبلیغ نکرده ای، و خداوند تو را از مردم حفظ میکند».
و به پیرو این أمریه، رسول خدا در آشکارا این أمر را اعلان کرد، و برای ولایت علی در غدیر خمّ إعلام نمود، و ندای اجتماع مردم را به الصَّلاَةُ جَامِعَةً در داد، و أمر کرد همه حاضرین مطلب را به غائبین برسانند.
عُمَرُ بْنُ اذَینَه که را وی به فاصله این روایت است گوید: همگی روات غیر از ابو الجارود گفتند که:
حضرت باقر علیه السّلام فرمود: و هر فریضه و تکلیفی دنبال فریضه و تکلیف دیگری پی در پی نازل می شد، و فریضه وَلایتْ آخرین تکالیف و فرائض بود، و خداوند عزّ و جلّ این آیه فرستاد:
«اَلْیوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دِینَکمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیکمْ نِعْمَتِی» (آیه 3، از سوره 5: مائده)
«امروز من دین شما را برای شما کامل کردم، و نعمت خودم را بر شما تمام نمودم».
یعنی خداوند می فرماید: دیگر من بعد از این تکلیف و فریضه، بر شما تکلیفی و فریضه ای نازل نمی کنم، چون به ولایت فرائض را برای شما کامل گردانیده ام.↓
روایات وارده در تفسیر آیه ولایت
روایات خاصّه در ایه ولایت و داستان خاتم
احتجاج امیرالمومنین علیه السّلام با منافقین به آیه ولایت
احتجاج امیرالمومنین علیه السّلام با مهاجرین و انصار به آیه ولایت
روایت و بیان حضرت هادی علیه السّلام در آیه ولایت
شبهات و پاسخها
مخالفان مکتب اهل بیت گفته اند: اگر این مطلب را بپذیریم که آیه ولایت در شان علی(ع) نازل شده و ولایت در اینجا به معنای ریاست و سرپرستی است بر امام واجب بود که آشکارا دعوی ولایت ـ به این معنا ـ کند. تا ذمه او از ادای امانت واجب خدا و رسول او بری شود. اما اینکه او بیست و پنج سال از طرح این مطلب پرهیز کند، با شهامت آن شیر غیرتمند و دیگر مسلمانان صدر اسلام تناسب ندارد.
در پاسخ این سوال باید گفت: این اعتراضها در منابع شیعه فراوان یافت می شود، ولی در منابع اهل سنت از آنها ذکری نیست، یا بسیار کم رنگ است و این نیز بدان سبب است که حذف و تحریف حقایق شامل آنها شده است و متاسفانه محدثان و مورخان و مفسران اهل سنت در کتب خود آنچه خواسته اند اورده اند، نه آنچه واقعیت داشته است.
گرچه با توجه به مسایل یادشده از این نوع اعتراضها در منابع اهل سنت کمتر سخنی به میان امده، ولی حقایق همیشه و برای همه کس پنهان نمی ماند و خداوند برای اتمام حجت عده ای را وا می دارد که حقایق را بیان کنند. از جمله:
حافظ سلیمان بن ابراهیم قندوزی حنفی، مولف ینابیع الموده در باب 38 کتاب خود نقل می کند:
در دوران خلافت عثمان روزی جمعی از مهاجران و انصار در مسجد نشسته بودند و امیرالمومنین(ع) در میان آنان بود. هرکس درباره خود سخن می گفت و آن حضرت ساکت بود. وقتی بیان فضایل آنان به پایان رسید، رو به امام گفتند:
ای ابوالحسن سخن بگو! ان حضرت فرمود: ای گروه قریش و انصار، از شما می پرسم این فضایل را خداوند به سبب خودتان به شما داده است یا به واسطه دیگری؟ گفتند: خداوند به واسطه محمد(ص) بر ما منت نهاد و این فضایل را به ما عطا کرد.
سپس حضرت بخشی از آیاتی را که درباره خودش نازل شده بود بیان می کند و از آنان اقرار می گیرد که این آیات درباره او نازل شده است. آنگاه فرمود:
شما را به خدا سوگند می دهم آیا می دانید هنگامی که آیه (انّما ولیکم اللّه و…) و آیات دیگر نازل شد خداوند پیامبرش را مامور کرد که متولیان امور امت را به آنان معرفی کند و ولایت برای آنان شرح داده است. به دنبال این مسایل رسول خدا(ص) در غدیر خم مرا به امامت مردم نصب کرد.↓
